Jan Assmann. The Price of Monotheism. Stanford: Stanford University Press, 2010

Vertaling: Robert Savage

Wat deed het monotheïsme van Mozes en de joden en christenen (en moslims) onderscheiden van de 'kosmotheïstische' godsdiensten die ervoor kwamen? Volgens de Duitse egyptoloog Jan Assmann is het belangrijkste verschil niet: één god tegenover meerdere goden. Ook het Christendom heeft in zekere zin meerdere goden, ook de Egyptenaren en de Grieken dachten soms dat alle goden 'eigenlijk' verschijningsvormen waren van de Ene. Het ware verschil is: volgens het monotheïsme zijn er verkeerde, foute goden, zaken waarin je niet moet geloven, terwijl in kosmotheïstische godsdiensten je iedere vreemde god kunt accepteren.

Het is dat verschil dat zo'n enorme aversie over en weer heeft afgeroepen, volgens Assmann. Het monotheïsme is inherent intolerant tegenover andere goden, omdat die immers verkeerd zijn. Het kosmotheïsme voelt zich daar op zijn manier door bedreigd.

The Price of Monotheism is opgezet als een reactie op felle kritiek die Assmann kennelijk heeft gekregen op een eerder boek dat hij schreef over Mozes de Egyptenaar en waarin hij een soortgelijke stelling uiteenzette. Een beetje zoeken op internet leert dat die kritiek inderdaad niet mals was, ook niet op dit vervolg trouwens: zijn tegenstanders verweten hem bijvoorbeeld dat hij zegt dat de joden het antisemitisme zelf hebben opgeroepen. Mij lijkt dat een volkomen absurde kritiek: dat het eengodendom incompatibel is met meergodendom is evident, dat de 'uitvinders' van dat eengodendom dus in conflict komen met de meergodendommers ook, maar dat betekent natuurlijk nog niet dat ze duizenden jaren vervolging over zich afroepen. En ik zie ook niet dat Assmann dat beweert.

Met veel instemming las ik het hoofdstuk waarin Assmann het boek van Sigmund Freud, De man Mozes en het monotheïsme aanhaalt: dat boek is ook mij altijd bijgebleven als een in ieder geval heel vernuftige analyse van de uitvinding van het monotheïsme. Een bijgevolg van deze uitvinding was, volgens Freud én Assmann, dat het goddelijke en het wereldlijke uit elkaar getrokken werden. De goden zijn overal in de wereld, maar de Ene is in veel opzichten gescheiden van de wereld, Iets waar je als mens alleen naar kunt streven. Volgens Freud had dit – en bijvoorbeeld ook het verbod op het maken van afbeeldingen – enorm gunstige gevolgen voor het intellectuele leven, waarin de Joden voortrekkers waren.

Assmann is het daarmee eens, en ziet de opkomst van het monotheïsme als een stap die zelfs als we zouden willen niet meer kan worden teruggezet, maar het is interessant dat hij daarbij ook de nadelen van dat monotheïsme – de onverdraagzaamheid – naar voren brengt. Net zoals het interessant is dat we duizenden jaren na Exodus het onderliggende conflict nog steeds niet hebben opgelost.


Reacties

Populaire posts van deze blog

Paul Celan. Verzamelde gedichten. Amsterdam: Meulenhoff, 2003.

Walt Whitman. Leaves of Grass. Grasbladen. Amsterdam: Em. Querido, 2005 (1855).

Raoul de Jong. Jaguarman. Mijn vader, zijn vader en andere Surinaamse helden. Amsterdam: De Bezige Bij, 2020.