Otto Boele. Erotic Nihilism in Late Imperial Russia. The Case of Mikhail Artsybasjev's Sanin. London: The University of Wisconsin Press, 2009.

De roman Sanin van de Russische romanschrijver Michail Petrovitsj Artsybasjev (1878-1927) valt gratis van het internet te downloaden in een Engelse vertaling door de Engelse dichter Percy E. Pinkerton. De held van Artsybajevs verhaal, Vladimir Sanin, is een gedesillusioneerd man, iemand die waarschijnlijk in de revolutie van 1905 zijn idealen verloren heeft en zich nu overgeeft aan lichamelijke genoegens en cynische gedachten.

Ik heb het boek gedownloaded omdat ik het onlangs verschenen boek van Otto Boele las dat helemaal over die roman gaat, Erotic Nihilism in Late Imperial Russia. The Case of Mikhail Artsybasjev's Sanin. Boele is UD Russische Letterkunde aan deze faculteit en schreef een studie over de manier waarop Sanin in de tijd waarin het verscheen ontvangen werd.

Het boek zorgde namelijk voor nogal wat ophef. Studenten en scholieren waren in deze roerige tijden op zoek naar een nieuwe identiteit en hun opvoeders waren bang dat de jeugd Sanin tot voorbeeld zouden kiezen. In sommige steden gingen geruchten over 'liga's voor de vrije liefde', sekte-achtige gemeenschappen van jongens en meisjes die bij het licht van een enkel kaarsstompje vergaderden om Sanin te lezen en zich over te geven aan ongeremde groepsseks.

Boeles boek is mooi omdat hij Sanin gebruikt als een prisma om de Russische samenleving aan het begin van de twintigste eeuw te beschouwen. Aan de hand van deze inmiddels bijna vergeten roman blijkt Boele van alles te kunnen zeggen over de ontwikkeling van de Russische letterkunde, de relatie tussen hogere en lagere cultuur, de plaats van de censuur tussen de twee Russische revoluties, de manier waarop gewone lezers in de provincie aan hun boeken kwamen, de manier waarop over studenten werd gedacht, en nog veel meer.

Boele laat bijvoorbeeld zien hoe Sanin kon worden beschouwd als een 'held van onze tijd', een personage dat iets essentieels uitdrukte over het contemporaine intellectuele klimaat, doordat het boek geïnterpreteerd werd als voorlopig eindpunt van een reeks fictiewerken waarin een exemplarische jongeling werd voorgesteld. Die reeks was begonnen met Jevgeni Onegin van Poesjkin en had bijvoorbeeld ook al geleid tot de cynische Bazarov in Toergenjevs Vaders en zonen.

Vervolgens resoneerden boek en maatschappij. Vladimir Sanin werd gezien als exemplarisch voor de hedendaagse jongere en vervolgens begonnen jongeren iets van zichzelf in hem te ontdekken dat ze eerder misschien niet zo zouden hebben benoemd en dat bovendien ook niet per se expliciet in de roman aanwezig was. Boele toont aan dat er weinig bewijs is voor de stelling dat jongeren zich massaal met Sanin identificeerden: de brieven, verslagen en opiniepeilingen uit die tijd lieten vooral zien dat mensen zich tegen het 'saninisme' afzetten. De geruchten over liga's voor de vrije liefde bleken uiteindelijk onbevestigd, nooit werd een kelder met ontuchtige jeugd opgerold. Tijdens het debat rondom Arbatsybasjefs boek stond er nooit iemand op die zei: inderdaad, ik ben precies zoals Sanin, kom maar op met je kritiek. Saninisten waren altijd de anderen.

Het interessantste hoofdstuk van Erotic Nihilism is het laatste, waarin Boele een originele eigen interpretatie geeft van Sanin. Volgens hem was de roman een bijdrage aan de discussie over armoe onder studenten die er op dat moment in Rusland werd gehouden. Er waren in de loop van de tijd veel meer studenten gekomen - zoveel dat er niet voldoende traditionele studentenbaantjes waren zoals het geven van bijlessen aan scholieren. Ander, minder intellectueel, werk werd door grote groepen als minderwaardig beschouwd: liever honger lijden dan een bijbaantje in de horeca. Artsybasjef zette zich af tegen die gedachtegang. In navolging van de schrijver Nikolai Breshko-Breshkovskii interesseerde hij zich voor de 'student-worstelaar', die geld verdiende als parttime-beroepssporter. Er staat in het boek een indrukwekkende foto van zo'n student-worstelaar. Sportbeoefening kwam honderd jaar geleden over bijna de hele wereld ineens sterk in de belangstelling te staan - tot schrik van sommige intellectuelen die er vooral een teken van de oppervlakkigheid van de moderne tijd in zagen. Sanin wordt beschreven als een krachtige fysieke verschijning, een mens sana in corpore sano, die bovendien niet te beroerd is om te werken voor zijn boterham.

Uiteindelijk lukte het me niet om Sanin uit te lezen. Tegenover de heftigheid van het wereldbeeld van zijn protagonist, en diens seksuele escapades, zet de schrijver wat mij betreft een nogal vlakke stijl en weinig levendige personages. Boeles studie is interessanter en leesbaarder dan het boek waaraan het is gewijd.

Een (nog) langere versie van dit stukje staat op de website van de Faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit Leiden.